روش‌هاي پيش‌بيني جمعيّت (1)

دکتر حاتم حسینی

مقدّمه‌

اطّلاع و آگاهي از شمار،‌ تركيب سنّي و جنسي، توزيع جغرافيايي، وضع اشتغال و بيكاري، سواد و آموزش و ساير اطّلاعات مرتبط با جمعيّت همراه با ساير متغيّرهاي اقتصادي ـ اجتماعي از قبيل توليدات، تجارت، توزيع درآمدها و ... پايه و اساس هرگونه برنامه‌ريزي براي توسعه‌ي ملّي است، چرا كه پيش‌بيني نيازمندي‌هاي اوّليه‌ي هر جامعه از قبيل غذا، پوشاك، مسكن، بهداشت، تعليم و تربيت، اشتغال و ... مبتني بر آمارهاي جمعيّت است. از اين جاست كه موضوع پيش‌بيني‌‌هاي جمعيّت و آگاهي از شمار و تركيب سنّي و جنسي آن در آينده اهميّت مي‌يابد. طرّاحان و دست‌اندركاران برنامه‌هاي توسعه‌ي اقتصادي و اجتماعي ناگزير از توجّه به روابط متقابل موجود ميان متغيّرهاي مؤثّر در رشد و توسعه‌ي اقتصادي و اجتماعي هستند. به‌جرأت مي‌توان گفت مهم‌ترين متغيّري كه در برنامه‌ريزي به عنوان مبناي محاسبات در نظر گرفته مي‌شود جمعيّت، دگرگوني آن در گذشته و حال و پيش‌بيني تحوّلات آن در آينده است. رابطه‌ي ميان جمعيّت و برنامه‌ريزي توسعه‌ي اقتصادي و اجتماعي يك رابطه‌ي متقابل و دو سويه است. بنابراين، در طرّاحي و تدوين برنامه‌هاي توسعه‌ي ملّي همواره بايد به نقش و جايگاه عوامل جمعيّتي در طرّاحي و تدوين برنامه‌ها و نيز نقش برنامه‌هاي توسعه‌ي اقتصادي و اجتماعي در دگرگون‌كردن وضع جمعيّت‌ها توجّه داشت. با پيشرفت تكنيك‌ها و روش‌هاي آماري، از نيمه‌ي دوم قرن بيستم, موضوع پيش‌بيني جمعيّت از جهات مختلفي چون؛ پيش‌بيني كلّ جمعيّت، پيش‌بيني جمعيّت به تفكيك گروه‌هاي سنّي و جنسي، پيش‌بيني جمعيّت لازم‌التّعليم، پيش‌بيني جمعيّت شهري و روستايي و ... توسعه و گسترش زيادي پيدا كرده است. از آن‌جا كه افزايش جمعيّت تابع يك روش و رابطه‌ي ساده كه در تمام شرايط صادق باشد نيست و عوامل متعدّدي در آن تأثيرگذارند، مي‌توان گفت نتايج پيش‌بيني‌هاي جمعيّتي همواره از دقّت لازم برخوردار نبوده و بايستي با ديده‌ي احتياط به آن نگريست.

 واژه‌شناسي پيش‌بيني جمعيّت

گاهي وقت‌ها ابهام‌هايي در خصوص واژگاني كه جمعيّت‌شناسان جهت بررسي آينده‌ي جمعيّت به‌كار مي‌برند به‌وجود مي‌آيد. در بحث از پيش‌بيني‌هاي جمعيّت اصطلاحات و مفاهيم مختلفي مانند برآورد جمعيّت[1]، پيش‌بيني‌هاي جمعيّت، پيش‌گويي جمعيّت[2]، حدس و برآورد جمعيّت[3]، آينده‌نگري جمعيّت[4] و گذشته‌نگري جمعيّت[5] استعمال مي‌شود. اگرچه در مواردي اين اصطلاحات را مترادف هم به‌كار مي‌برند، امّا تفكيك و تمايز آن‌ها ضرورتي اجتناب‌ناپذير است. برآورد جمعيّت بر اساس اطّلاعات كم‌وبيش مطمئنّي از گذشته تا زمان برآورد يا نزديك به آن صورت مي‌گيرد و معمولاً براي محاسبه‌ي جمعيّت سال‌هاي بين دو سرشماري يا سال‌هاي نزديك قبل و بعد از آن به‌كار مي‌رود. پيش‌گويي معمولاً متّكي بر محاسبات دقيق و قابل‌اعتمادي نيست، امّا ممكن است تحقّق هم بيابد. به طور كلّي، مورد اخير جايي در مطالعات و تحليل‌هاي علمي جمعيّت ندارد (زنجاني 1383: 252). پيش‌بيني جمعيّت تلاشياست در اين زمينه كه جمعيّت آينده چقدر خواهد بودو دربرگيرنده‌ي تلاش جهت پيش‌بيني وقايع آينده است. فراتر از يك پيش‌گويي عاميانه[6] و براي اشاره به مجموعه‌اي از اقدامات نسبتاً پيچيده به‌كار مي‌رود، تنها بر اساس اطّلاعات موجود در زمان پيش‌بيني صورت نمي‌گيرد، بلكه علاوه بر آن‌ها نياز به فرضيه‌هايي درباره‌ي روندهاي آينده‌ي هر يك از عوامل مؤثّر بر شمار و ساخت جمعيّت است. پيش‌بيني جمعيّت جنبه‌ي علمي مهمّي از كار جمعيّت‌شناساني است كه درگير جنبه‌هاي مختلفي از پيش‌بيني جمعيّت هستند. با اين‌حال، پيش‌بيني جمعيّت موضوعي است كه نيازمند آگاهي از چگونگي تعامل باروري، مرگ‌ومير و مهاجرت به‌منظور تعيين تغييرات و رشد جمعيّت است. بنابراين، پيش‌بيني جمعيّت آزموني واقعي از فهم و درك جمعيّت‌شناسان از عناصر اصلي تغييرات جمعيّت فراهم مي‌كند.

 چرا پيش‌بيني جمعيّت مي‌كنيم؟

پيش‌بيني‌هاي جمعيّت در زمينه‌هاي مختلف از جمله ارزيابي نيازهاي ملّي يا منطقه‌اي در زمينه‌ي مشاغل جديد، معلّم‌ها، مدارس، پزشكان، پرستاران، سكونت‌گاه‌هاي شهري و يا شناخت نيازهاي غذايي شمار افرادي كه بايد به آن‌ها خدماتي ارايه شود، مفيد واقع مي‌شوند. بنابراين، پيش‌بيني‌هاي جمعيّت نقطه‌ي شروع بيش‌تر پيش‌بيني‌هايي است كه مورد نياز آينده هستند. پيش‌بيني‌هاي جمعيّت هم‌چنين در زمينه‌ي سياست‌گذاري و تعيين خطّ‌‌مشي مهم هستند. يكي از جنبه‌‌هاي مهمّ فرآيند سياست‌گذاري تشخيص يك مسأله و در دستوركار قراردادن آن در سياست‌گذاري است. از آنجا كه رشد سريع جمعيّت عامل بسياري از مسايل عمده‌ي توسعه است، پيش‌بيني‌هاي جمعيّت مستلزم تشريح وسعت و گستردگي مسأله در آينده است. براي مثال، به‌منظور توصيف تهديدهاي آينده‌ي جنگل‌ها در اثر استفاده‌ي فزاينده از چوب براي سوخت بايد به پيش‌بيني جمعيّت پرداخت.

پيش‌بيني‌هاي جمعيّت در حوزه‌ي كليدي ديگري از فرآيند سياست‌گذاري كه دربرگيرنده‌ي پيشنهادهايي براي حلّ مسايل است، لازم و ضروري هستند. در اين مورد، براي نشان‌دادن اندازه و حجم خدماتي كه براي راه‌ حلّ پيشنهاد‌شده لازم هستند و بهبود‌هايي كه در شاخص‌هاي اساسي جمعيّت اتفاق خواهد افتاد، بايد به انجام پيش‌بيني‌هاي جمعيّت پرداخت. براي مثال، بحث درباره‌ي نياز به گسترش يك برنامه‌ي مايه‌كوبي و تأثير آن در آينده مستلزم انجام يك پيش‌بيني جمعيّت است، زيرا بايد نشان داد كه در آينده چه تعداد از كودكان به مايه‌كوبي نياز خواهند داشت، همين‌طور بايد نشان داد كه از طريق برنامه‌ي پيشنهادي تا چه اندازه مي‌توان ميزان‌هاي مرگ‌ومير و اختلال در سلامتي را كاهش داد. معمولاً بررسي حجم و تركيب جمعيّت آينده به دو دليل نيازمند انجام چند پيش‌بيني جمعيّت است. اوّلاً، پيش‌بيني‌ها مبتني بر فرض‌‌هايي درباره‌ي سطوح آينده‌ي باروري، مرگ‌ومير و مهاجرت هستند. براي تعيين دامنه‌ي پيش‌بيني‌هاي محتمل معمولاً بهتر است هر فرض را در سه سناريوي بالا، متوسّط و پايين در نظر گرفت. دوّم اين‌كه، وقتي از پيش‌بيني‌هاي جمعيّت در زمينه‌ي تعيين‌ خطّ‌‌مشي و سياست‌گذاري استفاده مي‌شود، چگونگي تأثير ميزان‌هاي مختلف رشد جمعيّت بر پيش‌بيني‌ها مهم مي‌نمايد. براي مثال، تحليل تأثيرات رشد جمعيّت بر آموزش معمولاً دربرگيرنده‌ي يك پيش‌بيني با فرض رشد بالا[7] براي نشان‌دادن حجم و اندازه‌ي مسأله تحت شرايط جاري و يك پيش‌بيني با فرض رشد پايين[8] براي اين‌كه نشان ‌داد چگونه جمعيّتي كه كُند رشد مي‌كند در تحقّق هدف‌های آموزشي ملّي فشار كم‌تري بر نظام آموزشي وارد مي‌كند مي‌باشد (استوور و همكاران 1388: 24-23). هايند (1385: 337-336) پنج دليل عمده براي انجام پيش‌بيني‌هاي جمعيّت عنوان مي‌كند:

1) مسئولين آموزش محلّي[9] نيازمند پيش‌بيني‌‌هايي در مورد شمار كودكاني كه در 5 يا 10 سال آينده بايدبه تدارك مدرسه براي آن‌ها پرداخت مي‌باشند.

2) به‌منظور تأمين تقاضاي آتي براي غذا، برق، وسايل نقليه و ساير خدمات بايد به پيش‌بيني در سطح ملّي پرداخت.

3) از آن‌جا كه ميزان‌هاي مشاركت مربوط به نسبت افراد غيرفعّال به افراد فعّال است، به‌منظور اهداف بيمه‌ي ملّي بايد به پيش‌بيني ساختار سنّي جمعيّت در آينده پرداخت.

4) به‌منظور برآورد شمار خانوارها، عضويّت بالقوه‌ي نيروي كار و برخورداري از منافع تأمين اجتماعي نيازمند پيش‌بيني شمار افراد بر حسب وضعيّت زناشويي آن‌ها هستيم.

5) پيش‌بيني شمار دانشجويان يا مقاطع تحصيلي عالي كه دولت را در جهت تخصيص منابع مالي در دسترس دانشگاه‌ها كمك مي‌كند موردنياز است.

 رويكردهاي مرتبط با پيش‌بيني جمعيّت

فرآيندي را كه از طريق آن جمعيّت‌شناسان به پيش‌بيني درباره‌ي جمعيّت آينده مي‌پردازند پيش‌بيني جمعيّت مي‌گويند. براي انجام پيش‌بيني جمعيّت دو روش متداول است:

1) روش رياضي

در اين روش تصوّر مي‌شود تغييرات جمعيّت از طريق فرمول‌هاي رياضي نسبتاً ساده توصيف مي‌شود. بر همين اساس، گاهي وقت‌ها اين روش را روش فرمولي [10] مي‌نامند. روش رياضي يكي از روش‌هايي است كه از طريق آن به پيش‌بيني جمعيّت در آينده مي‌پردازند و از طريق رابطه‌ي زير بيان مي‌شود:

كه در آن، P_t+n جمعيّت در سرشماري دوّم، P_t جمعيّت در سرشماري اوّل،n  فاصله‌ي بين دو سرشماري و r  نرخ رشد سالانه‌ي جمعيّت است كه اساس محاسبات قرار مي‌گيرد.

مثال. بر اساس نتايج سرشماري‌هاي عمومي نفوس و مسكن ايران در سال‌هاي 1375 و 1385، حجم جمعيّت ايران در سال‌هاي مذكور به ترتيب 60055488 و 70495782 گزارش شده است. ميزان رشد سالانه‌ي جمعيّت را در فاصله‌ي بين دو سرشماري محاسبه كنيد. آنگاه، بر مبناي ميزان رشد سالانه‌ي محاسبه‌شده، جمعيّت ايران را براي سال 1395 پيش‌بيني كنيد. چنانچه نرخ رشد سالانه‌ي جمعيّت در فاصله‌ي بين دو سرشماري تغيير نكند، پس از چه مدّتي جمعيّت ايران دو برابر خواهد شد.

حل. نرخ رشد سالانه‌ي جمعيّت در فاصله‌ي بين دو سرشماري با استفاده از رابطه‌ي زير محاسبه مي‌شود:

كه در آن، n فاصله‌ي بين دو سرشماري و مساوي 10 سال، P_t+n و P_t نيز به ترتيب شمار جمعيّت در سرشماري‌هاي 1385 و 1375 مي‌باشد. بنابراين:

بر اين اساس مي‌توان گفت جمعيّت ايران طيّ سال‌هاي 1385-1375 با نرخ رشد سالانه‌اي معادل 62/1 درصد در سال افزايش مي‌يافته است. بر اساس فرمول رياضي پيش‌بيني جمعيّت (رابطه‌ي 1) و نيز نرخ رشد سالانه‌ي 62/1 درصد، حجم جمعيّت ايران در سال 1395 چنين خواهد شد:

در واقع، اگر نرخ رشد سالانه‌ي جمعيّت در فاصله‌ي بين دو سرشماري 1375 و 1385 تغيير نكند، حجم جمعيّت ايران پس از گذشت 10 سال، به حدود 83 ميليون نفر در سال 1395 خواهد رسيد. براي اين‌كه جمعيّتي دو برابر شود، در رابطه‌ي 1 بايستي   باشد تا  P_t يا جمعيّت در سرشماري سال پايه دو برابر شود. بنابراين، براي محاسبه‌ي زمان لازم جهت دو برابرشدن جمعيّت، رابطه‌ي زير را خواهيم داشت:

حجم جمعيّت در سال پايان پيش‌بيني (در اين مثال 1395) در واقع متأثر از عواملي چون باروري، مرگ‌ومير، مهاجرپذيري، مهاجرفرستي و تغييرات مربوط به ساختار سنّي و جنسي جمعيّت است. از آن‌جا كه اثر مجموعه‌ي اين عوامل را به‌ندرت مي‌توان به‌طور يك‌جا و با هم ارزيابي كرد، از اهميّت و دقّت اين روش كاسته مي‌شود. بنابراين، در استفاده از ميزان رشدي كه به آن صورت به دست آمده باشد بايد كاملاً احتياط نمود و هرگز نبايد از آن براي پيش‌بيني جمعيّت در دوره‌هاي درازمدّت استفاده كرد.

در رويكرد رياضي پيش‌بيني جمعيّت به‌طور آشكار هيچ‌گونه تلاشي براي مُدل‌سازي عناصر تغييرات جمعيّت صورت نمي‌گيرد. به‌طور عادي اين روش در مورد كلّ جمعيّت به‌كار گرفته مي‌شود امّا امكان كاربرد آن براي پيش‌بيني زيرگروه‌هايي در داخل جمعيّت، براي مثال، شمار زنان ازدواج‌كرده كه در آخرينسالگرد تولّدشان 20-24 سال سن داشته‌اند وجود دارد. روش رياضي، سريع، ساده و نياز به داده‌هاي كم‌تري دارد. اين رويكرد در پيش‌بيني جمعيّت كلّ كشورها بيش‌تر استفاده مي‌شود. امروزه از روش رياضي براي پيش‌بيني كلّ جمعيّت، آن هم در دوره‌هاي كوتاه‌مدّت، استفاده مي‌شود. چنانچه جمعيّت مورد بررسي ثابت يا شبه‌ثابت[11]باشد، براي پيش‌بيني جمعيّت به تفكيك سن نيز مي‌توان از روش رياضي استفاده كرد، زيرا در جمعيّت‌هاي ثابت ميزان رشد هر گروه سنّي همان ميزان رشد كلّ جمعيّت است. از نظر تئوريك, مشخّصه‌ي جمعيّت ثابت اين است كه در طول زمان ساختار جمعيّت بدون تغيير باقي مي‌ماند. واقعيّت اين است كه مدل جمعيّت ثابت بيش‌تر جنبه‌ي انتزاعي و ذهني دارد و در عالم واقع كم‌تر ديده مي‌شود. به هر حال, در طول زمان نوساناتي در ميزان‌ها و روندهاي باروري, مرگ‌ومير و مهاجرت رُخ مي‌دهد كه خود به تغييراتي در ساخت و حالت جمعيّت منجر خواهد شد. در مواردي از جمعيّت شبه‌ثابت هم سخن رانده مي‌شود. مشخّصه‌ي اين جمعيّت اين است كه زادولد و باروري در آن ثابت و مرگ‌ومير تغيير مي‌كند. اين جمعيّت‌ها در عالم واقع وجود دارند امّا ساختمان آن‌ها خيلي تغيير نمي‌كند. متغيّري كه ساختمان جمعيّت را دگرگون مي‌كند تغييرات زادولد و باروري است. در جمعيّت‌هايي كه باروري تغيير مي‌كند ديگر قوانين جمعيّت ثابت و شبه‌ثابت صادق نيست. بنابراين, بايد چاره‌ي ديگري براي پيش‌بيني جمعيّت انديشيد.

 محدوديّت‌هاي روش رياضي

مزيّت قطعي روش رياضي پيش‌بيني جمعيّت اين است كه داده‌هاي مورد‌نياز آن اسمي[12] و سريع قابل دسترس است. اين مزيّت‌ها را نبايد دست‌كم گرفت. با اين‌حال، اين روش داراي چند محدوديّت جدّي است (هايند 1385: 344):

1) اين روش دربرگيرنده‌ي فرضيه‌هايي ضمني درباره‌ي استمرار تغييرات جمعيّت است، به‌ويژه اين فرضيه كه در طول دوره‌ي پيش‌بيني همواره از يك مُدل، لجستيك*يا نمايي، استفاده مي‌شود.

2) به سطوح و روندهاي جاري عناصرتغييرات جمعيّت توجّهي نمي‌كند. به بيان ديگر، تغييرات جمعيّت به‌عنوان يك پديده‌ي انتزاعي تلقّي مي‌شود، به اين معني كه محقّق نمي‌تواند تصوّر كند كه چرا و چگونه اين پديده رُخ مي‌دهد.

3) در سال‌هاي اخير، به‌طورتجربي معلوم شده است كه اساساً به‌خاطر كاهش سطوح باروري كه در اثر برون‌يابي ساده‌ي روندهاي گذشته به‌حساب نمي‌آيد، بيش‌تر فرمول‌‌هايرياضي حجم جمعيّت را بيش برآورد مي‌كنند.

4) در نهايت اين‌كه، روش رياضي وقتي كه براي پيش‌بيني حجم جمعيّت چند زيرگروه در داخل همان جمعيّت به‌كار برده مي‌شود، وابستگي دروني منطقي بين زيرگروه‌ها را ناديده مي‌گيرد.

از آنجا كه دسترسي فزاينده به رايانه مزيّت‌هاي روش رياضي را تقليل داده است، در عين حال كه معايب ثابت مانده است، اين روش كم‌تر از گذشته به‌كار برده مي‌شود.