جمعیّت‌شناسی سیاسی: نقش تغییرات جمعیّتی در سیاست ملّی و امنیّت بین‌المللی

دکتر یعقوب فروتن

چکیده

نشست ماهانه‌ی انجمن جمعیّت‌شناسی ایران، روز شنبه اوّل آذر 1393 در محلّ سالن جلسات انجمن جامعه‌شناسی ایران در دانشکده‌ی علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد. در این نشست، دکتر یعقوب فروتن استدیار جمعیّت‌شناسی دانشگاه مازندران به ارائه‌ی سخنرانی با عنوان «جمعیّت‌شناسی سیاسی: نقش تغییرات جمعیّتی در سیاست ملّی و امنیّت بین‌الملیی» پرداختند. این سمینار به بررسی مناسبات بین جمعیّت و سیاست می‌پردازد و هدف اصلی آن نیز این است تا زمینه‌های مناسب‌تری را برای تثبیت و توسعه‌ی هرچه بیش‌تر دانش جمعیّت‌شناسی سیاسی فراهم آورد. دانش جمعیّت‌شناسی سیاسی (Political Demography) که به بررسی و مطالعه‌ی روابط متقابل بین ترکیب و تحوّلات جمعیّتی از یکسو و موضوعات مرتبط با سیاست و امنیّت و حکومت از سوی دیگر می‌پردازد، مستلزم همکاری‌های علمی و تحقیقاتی تنگاتنگ بین جمعیّت‌شناسان و اندیشمندان علوم سیاسی است. علی‌رغم ضرورت و اهمیّت فراوان این همکاری‌های علمی بین‌رشته‌ای و درهم‌تنیدگی جمعیّت و سیاست در عرصه‌های محلّی، ملّی، منطقه‌ای و بین‌المللی، روبرت پاتنام رئیس انجمن علوم سیاسی ایالات متّحده به صراحت اذعان نموده است که نقش روندهای جمعیّت‌شناختی در مطالعات علوم سیاسی به‌طور قابل توجّهی نادیده گرفته شده است. درعین حال، در سال‌های اخیر اندیشمندان علوم سیاسی و سیاستمداران در بسیاری از نقاط جهان از جمله در ایران معاصر به‌طور فزاینده‌ای به جمعیّت و تحوّلات جمعیّت‌شناختی توجّه می‌کنند که علاوه بر انگیزه‌های اقتصادی اجتماعی، عمدتا ناشی از پیامدهای سیاسی و امنیّتی مرتبط با روند چشم‌گیر و بی‌سابقه‌ی تحوّلات جمعیّت‌شناختی جهان در سال‌های آینده می‌باشد. جک گلدستون (Jack A. Goldstone) که به‌ عنوان پدر بنیانگذار جمعیّت‌شناسی سیاسی نامیده می‌شود (کافمن و تافت 2012)، به نمونه‌هایی از این تحوّلات بی‌سابقه اشاره می‌کند: افزایش بیش از حدّ سالخوردگی جمعیّت، چرخش جمعیّت جهان به سوی جمعیّت عمدتاً شهرنشین، کاهش نیروی کار در جهان صنعتی، چرخش مراکز اصلی اقتصادی جهان از جوامع صنعتی پیشرفته به سوی جهان سوّم، رشد چشم‌گیر جمعیّت جهان سوّم به‌طوریکه 90 درصد جمعیّت زیر 15 سال جهان را در خود جای خواهد داد.

داده‌های تحقیق و محورهای اصلی بحث

داده‌های جمعیّتی مورد استفاده در این مطالعه عمدتاً مبتنی بر آمارها و داده‌های بخش جمعیّت سازمان ملل متّحد می‌باشد. برخی از مهم‌ترین موضوعاتی که در این سمینار به آن‌ها پرداخته می‌شود به شرح زیر است: روند تاریخی ملاحظات و مطالعات مرتبط با جمعیّت و سیاست، زمینه‌های اوّلیه‌ی جمعیّت‌شناسی سیاسی، پیامدهای مرتبط با عصر سالخوردگی جمعیّت با تأکید بر پیامدهای سیاسی و امنیّتی، ساختار سنّی جمعیّت و پدیده‌ی رشد تورّمی جمعیّت جوانان و ارتباط آن با پارادوکس دوگانه‌ی «پنجره‌ی جمعیّت‌شناختی فرصت» – «محرومیّت، ستیزه و خشونت»، نقش ترکیب و تحوّلات جمعیّتی بر روی نتایج انتخابات اعم از انتخابات محلّی و پارلمانی و ریاست جمهوری، جنبه‌های دینی ـ سیاسی باروری و تحوّلات جمعیّت‌شناختی. در نهایت، مجموع مباحث این سمینار در چارچوب این ایده و هدف اصلی است که این مباحث بتوانند به برنامه‌ریزان و سیاست‌گزاران و اندیشمندان علوم سیاسی کمک کنند تا به شناخت و آگاهی بیش‌تر و جامع‌تری از تأثیرات گریزناپذیر و پرقدرت جمعیّت و روندهای جمعیّتی بر روی طیف متنوّع موضوعات مرتبط با سیاست و امنیّت دست یابند و همچنین، اهمیّت و ضرورت تعامل علمی و پژوهشی بین جمعیّت‌شناسان و اندیشمندان سیاسی در چارچوب دانش جمعیّت‌شناسی سیاسی بیش از پیش مورد تأکید، بحث و بررسی قرار گیرد.